नेपाल कृषिप्रधान देश हो भन्ने भनाइ हामीले वर्षौंदेखि दोहोर्याउँदै आएका छौं। तर व्यवहारमा त्यसको कति अनुसरण भइरहेको छ? असार १५, जसलाई हामी "राष्ट्रिय धान दिवस" का रूपमा मनाउँछौं, त्यो केवल एक चाड वा सांस्कृतिक उत्सव मात्रै होइन, कृषि, किसान र खाद्य सुरक्षाप्रतिको हाम्रो दायित्व र प्रतिबद्धताको स्मरण हो। यो दिनले माटो, बिउ, पानी र पसिनासँग जोडिएको हाम्रो अस्तित्वलाई पुनः एकपटक आत्मसात् गर्ने अवसर प्रदान गर्छ।
धान खेती — केवल पेशा होइन, पहिचान हो
नेपालको ६५ प्रतिशतभन्दा बढी जनसंख्या प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा कृषिमा निर्भर छ। तर खेती किसानी अझै पनि जीविकोपार्जनको असुरक्षित माध्यमका रूपमा लिइँदै आएको छ। धान खेती नेपालको प्रमुख खाद्यान्न उत्पादन हो, जसले आम नागरिकको भान्सामा दैनिक खानेकुराको भर पुर्याउँछ। असार १५ को दिन सुरु हुने रोपाइँको रौनक, खेतमा छ्यापिएको पानी, माटोसँग खेल्दै, गीत गाउँदै गरिने श्रम — यी सबै हाम्रो मौलिक संस्कृति र आत्मीयताको अभिन्न हिस्सा हुन्।
धान खेती केवल अन्न उत्पादन मात्र होइन, सामाजिक एकता, सहकार्य र सहभावको अभ्यास पनि हो। एउटै खेतमा युवा, वृद्ध, महिला, पुरुष सबैले समान रूपमा पसिना बगाउँछन्। परम्परागत संगीत, हाँसो र परिश्रमले मिश्रित वातावरणमा गरिने रोपाइँले कृषि मात्र होइन, हाम्रो संस्कृतिलाई पनि बचाइरहेको हुन्छ।
उत्सवभन्दा पर — चेतना र उत्तरदायित्व
विगत केहि वर्षदेखि असार १५ लाई औपचारिक रूपमा राष्ट्रिय धान दिवसका रूपमा मनाइँदै आएको छ। यस अवसरमा विभिन्न ठाउँमा रोपाइँ महोत्सव, परम्परागत पोशाकमा नृत्य, दही चिउरा खाँदै रमाइलो गर्ने प्रचलन बढ्दो छ। सहरमा बसेका मानिसहरूका लागि यो एउटा रमाइलो दृश्य, फोटो अवसर वा संस्कृति सम्झने दिन मात्रै हुन सक्छ, तर ग्रामीण किसानका लागि भने यो जीवन र जीविकासँग गहिरो रूपमा गाँसिएको दिन हो।
हामीले यो दिनको साँचो सार बुझ्नुपर्छ — यो केवल खेतमा उत्रने दिन होइन, कृषि र किसानप्रति हाम्रो दायित्वलाई स्मरण गर्ने दिन हो। कृषिमा सरकारी लगानी बढाउनु, बीउबिजन, मल, सिँचाइ सुविधा, कृषि अनुदान र बजार पहुँचलाई सहज बनाउनु, किसानको श्रमको उचित मूल्य सुनिश्चित गर्नु — यी सबै कुरा राष्ट्रिय धान दिवसको मूल मर्मसँग जोडिएका विषय हुन्।
समसामयिक चुनौतीहरू: बाँझिँदै खेत, घट्दो उत्पादन
विगत केही दशकयता नेपालमा कृषिमा आकर्षण घट्दो छ। शिक्षित युवा वैदेशिक रोजगारीतर्फ आकर्षित भइरहेका छन्, गाउँमा खेत बाँझो परिरहेका छन्, सिँचाइको सुविधा कमजोर छ, मल अभाव नियमित भइरहेको छ, कृषि उपकरणको पहुँच सीमित छ। फलस्वरूप, हाम्रो खाद्य उत्पादन क्षमतामा गिरावट आउन थालेको छ। विडम्बना के छ भने, धान उत्पादन गर्ने देश अहिले विदेशी चामल आयातमा निर्भर बन्दै गएको छ।
धान दिवसको अवसरमा जब हामी ढोकडी बोकेर खेतमा झर्छौं, फोटो खिच्छौं, रमाइलो गर्छौं — त्यसको सँगसँगै के हामी कहिल्यै विचार गर्छौं कि अबको केही वर्षमा हामी आफैंले रोपे जस्तो चामल विदेशबाट किनिरहेका हुनेछौं? यो केवल संस्कृतिको संरक्षण होइन, आत्मनिर्भर भविष्यको निर्माण पनि हो।
अबको बाटो: परम्परामा आधुनिकता मिसाएर अगाडि बढ्ने
आधुनिक कृषि प्रविधिको प्रयोग, यान्त्रिकीकरण, जलवायु–सहिष्णु बीउको विकास, किसानका लागि बीमा, अनुदान र प्रोत्साहन, कृषि सहकारीको सुदृढीकरण, युवालाई कृषिमा आकर्षित गर्ने कार्यक्रम — यी सबै उपायहरू अब केवल विकल्प होइन, अनिवार्य बन्नुपर्छ।
कृषिमा नवप्रवर्तन ल्याएर, परम्परा र प्रविधिको समन्वय गर्दै हामी उत्पादनमा वृद्धिको मात्र होइन, कृषिमा समृद्धिको मार्ग खुलाउन सक्छौं। धान खेती मात्र होइन, सम्पूर्ण कृषि प्रणालीलाई दिगो, सुरक्षित र समावेशी बनाउनु आजको आवश्यकता हो।
अन्तमा
असार १५ कुनै सामान्य दिन होइन — यो नेपाली समाजको हृदयसँग जोडिएको दिन हो। हाम्रो संस्कार, माटो, परिश्रम र पहिचानसँग गाँसिएको पर्व हो। हामीले यो दिनलाई केवल उत्सवका रूपमा होइन, कृषिप्रति जिम्मेवारी र सम्भावनाको अवसरका रूपमा बुझ्न जरुरी छ।
यदि हामीले कृषिमा लगानी गरेनौं भने, परम्परालाई केवल ‘प्रदर्शन’ मा सीमित राख्यौं भने, आत्मनिर्भरता केवल भाषणमा सीमित रहनेछ। तर यदि हामीले यही असार १५ देखि सुरुवात गर्यौं भने — किसानलाई साथ दिँदै, खेत फर्किदै, नीतिगत सुधार गर्दै — नेपाल चामल माग्ने होइन, चामल दिने देश बन्न सक्दछ।
यस असार १५ मा संकल्प गरौं — कृषिलाई सम्मान, किसानलाई सम्मान, र आत्मनिर्भर नेपाल निर्माणमा हाम्रो भूमिका सुनिश्चित गरौं। यही हो राष्ट्रिय धान दिवसको साँचो मर्म।
प्रतिक्रिया